Γνωστική ασυμφωνία ονομάζεται στην ψυχολογία η ανακολουθία που παρατηρεί το νοητικό μας κομμάτι στη συνέχεια μεταξύ πράξεων και αποτελέσματος, στάσεων και εξωτερικής συμπεριφοράς. Για παράδειγμα: πιστεύουμε ότι κάνουμε τη δουλειά μας έντιμα και με ηθικές αρχές, αλλά τα αποτελέσματα δεν είναι τα αναμενόμενα – αντίθετα, κάποιος που εμείς θα χαρακτηρίζαμε ανέντιμο, συχνά καταλήγει να καταφέρνει περισσότερα. Όταν, δηλαδή, ένα στοιχείο κάνει την εμφάνισή του στο γνωσιακό πεδίο, ταυτόχρονα με ένα άλλο, που όμως το αντικρούει, τότε ο νους μας εμπλέκεται σε μία γνωστική ασυμφωνία. Η ασυμβατότητα αυτή που εμφανίζεται, δε βασίζεται καθαρά στη λογική, αλλά είναι περισσότερο κοινωνιοψυχολογική – οι προσδοκίες συνήθως δημιουργούνται από τις αξίες που η κοινωνία έχει επικροτήσει και επέρχεται γνωσιακή ασυμφωνία, όταν το αποτέλεσμα μίας πράξης, σύμφωνης με τα κριτήρια της κοινωνίας, δεν είναι επάξιο της προσδοκίας που δημιουργήθηκε. Καταλήγουμε έτσι να προσπαθούμε να μειώνουμε, με κάθε πιθανό τρόπο, την κατάσταση, ώστε να διατηρήσουμε την εικόνα του εαυτού όσο πιο άθικτη μπορούμε.
Για να γίνει ακόμη πιο κατανοητή η έννοια της γνωστικής ασυμφωνίας, στον τρόπο που βιώνουμε τη θέση μας στην κοινωνία, θα μοιραστώ μαζί σας τον τρόπο με τον οποίο επηρέασε εμένα.
Στην αρχή της πνευματικής μου αναζήτησης, πέρασα πολλά χρόνια εκπαίδευσης σε Ινδικά Asram. Οι αξίες που εσωτερίκευσα από το χρόνο μου εκεί, ήταν αυτές της ψυχικής καθαρότητας, της εντιμότητας, της ταπεινότητας και της προσφοράς. Γυρίζοντας πίσω, σε όλη τη διάρκεια της πορείας μου ως θεραπεύτρια, κλήθηκα να κινηθώ σε έναν επαγγελματικό κόσμο, με τον οποίο όλοι γνωριζόμαστε καλά: έναν κόσμο ανταγωνιστικότητας, που όμως, αρχικά, εκθειάζει την αρχή της αξιοκρατίας. Παρά την αναφορά του στην αξιοκρατία, η προβολή του εαυτού με τον καλύτερο τρόπο, ήταν αυτή που μπορούσε να διαπρέψει, καθώς στηριζόταν στην αυτοπεποίθηση και τη σιγουριά. Η εσωτερικευμένη επικέντρωση στην ταπεινότητα και την εξάλειψη του Εγώ του Ανατολικού κόσμου, ερχόταν σε σύγκρουση με την τάση υπερβολής του Δυτικού. Το ίδιο συνέβαινε και με την πίστη στην αξιοκρατία, ενώ η πιο έντονη παρουσία ήταν αυτή που τελικά κέρδιζε τις εντυπώσεις, ανεξάρτητα από την εσωτερική αξία. Η γνωστική ασυμφωνία, μεταξύ των διδαχών της Ανατολής, της πρόφασης περί αξιοκρατίας και της έντονης προβολής, οδήγησε σε μία προσωπική μου εσωτερική σύγκρουση. Για να δικαιολογηθεί εσωτερικά, οδήγησα τη σύγκρουση σε εμένα, πείθοντας τον εαυτό μου πως η ίδια δεν είχα καταφέρει να προσαρμοστώ – το ζήτημα είναι όμως πως η σύγκρουση ήταν πολιτισμικό και κοινωνικό θέμα, όχι προσωπικό πρόβλημα ευελιξίας. Καθώς εμπλούτιζα τις γνώσεις μου, μετά από χρόνια εσωτερικής αναζήτησης και ενδοσκόπησης, κατάφερα να συμβιβάσω αυτή τη σύγκρουση και να την τοποθετήσω στην πραγματική της θέση. Ήταν, όμως, μία εξαιρετική αφορμή να δουλέψω πάνω σε ένα κομμάτι της Σκιάς μου.
Η αυτοεκτίμηση εδώ παίζει σημαντικό ρόλο στον τρόπο της διαχείρισης. Ο Aronson (Αμερικανός ψυχολόγος, γεν. 1932) παρουσιάζει το θέμα ως εξής:
«Τα άτομα με υψηλή αυτοεκτίμηση και με υψηλές προσδοκίες για ηθική και συνέπεια, αισθάνονται σε μεγάλο βαθμό γνωστική ασυμφωνία, όταν μία πράξη τους δεν είναι σύμφωνη με τις προσδοκίες τους, με αποτέλεσμα να νιώθουν έντονη πίεση για επίλυση της ασυμφωνίας, να κινητοποιούνται άμεσα για να υιοθετήσουν μία στρατηγική επίλυσής της και έχουν περισσότερες πιθανότητες να αλλάξουν τη στάση τους. Σε αντίθεση, τα άτομα με χαμηλή αυτοεκτίμηση, δε νιώθουν έντονη γνωστική ασυμφωνία και, κατ’ επέκταση, έχουν λίγες πιθανότητες να αλλάξουν στάση ή γενικότερα να υιοθετήσουν κάποια στρατηγική επίλυσης της γνωστικής ασυμφωνίας, καθώς δε νιώθουν ισχυρή πίεση για να το πράξουν.» (Stone, J. & Cooper, J., 2001)
Έτσι κατανοούμε πόσο απαραίτητη είναι μία θετική στάση απέναντι στον εαυτό. Έχοντας ήδη δει πώς λειτουργούν οι σκέψεις και η Σκιά, ερχόμαστε σε αυτό το σημείο, το οποίο επιβεβαιώνει, για άλλη μία φορά, ότι είναι δομικό στοιχείο το να αντιληφθούμε τη τυχόν αυταπάρνηση, αυτοαπόρριψη. Η εργασία μας, που θα στοχεύσει πάνω στην ενδυνάμωση του εαυτού, είναι αυτή που θα προσθέσει το απαιτούμενο, θετικό απόθεμα, το οποίο εν τέλει είναι το υλικό που θα μας ωθήσει θετικά προς την αλλαγή.
[ύλη από το βιβλίο Εγχειρίδιο Εξαγνισμού και Ψυχικής Προστασίας της Shakila Ιωάννας Μπράτη που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Δίον]